HET NEDERLAND DAGBLAD, 18 januari 2002

Door Wim van der Schee

Die vreemde Amerikaanse wereld van toen
Het is maar een dun boekje. Maar het lezen is een ervaring op zich.Een 24-jarige student geschiedenis reist van oktober 1938 tot augustus 1939 door de Verenigde Staten. Hij observeert, spreekt mensen, vraagt, probeert zich een beeld te vormen van de vreemde wereld aan gene zijde. En hij schrijft brieven naar huis om zijn ouders mee te laten kijken. En dat doen ze ook, blijkt uit de antwoorden. Uit die brieven is nu een selectie gepubliceerd. Ruim zestig jaar later laten ze lezers meekijken naar die vreemde Amerikaanse wereld van toen. Maar al lezend verdubbelt zich dat rondkijken in een vreemde wereld nogmaals: de wereld van die student, van zijn ouders en vrienden, die wereld van Nederlandse intellectuele beschaving, open en intensief meelevend met wat er in Europa gebeurt - die wereld is ook vreemd geworden. We kijken naar een vreemde kijker naar een vreemde wereld. Zodra je jezelf op die ervaring betrapt, begint het boekje meer dan interessant te worden. Het is interessant om het Amerika van de New Deal, de States van net voor de Tweede Wereldoorlog beschreven te vinden. Het is zeker zo interessant om commentaar uit Nederland anno 1939 te lezen daarop, en op de vele ontwikkelingen op de grens van de oorlog toen. Maar het wordt confronterend als je gaat letten op hoe deze jongen z'n best doet een echt en eerlijk beeld te vormen van die hem vreemde wereld. Dan stellen de brieven je plotseling de vraag hoe jij zelf eigenlijk rondkijkt - in die vreemde wereld van dat Nederlands gezin toen én in allerlei andere vreemde werelden waarmee je verder in je leven in contact komt. Wat dan opvalt, is dat deze jongen blijft kijken. Hij vormt zich een mening, en geeft die ook, maar houdt niet op met observeren, steeds weer op zoek naar nog een andere kant. Na een eerste schets van het beeld dat hij zich de eerste maand gevormd heeft, volgt de typerende vraag: ,,Wat moet ik doen om dit beeld te verbeteren? Ik moet meer te weten komen. Dat beteekent werken, lezen, mij de terminologie beter eigen maken, menschen zien (...) het land zien (...)'' (21). Dat blijft de houding tot het eind toe, en tot in detail. ,,De kinderen zijn volslagen onbeschrijflijk. Dat is in alle ernst. Amerika's staatsvijand no. 1: Progressive Education.'' Waarop een levendige en zeer herkenbare schets volgt van hoe de kinderen de baas zijn thuis. Maar even later: ,,Daar is aan de andere kant steeds ook weer juist het tegengestelde: een ontwapenende openheid en kinderlijkheid. Er is ook een bewonderenswaardig plichtsgevoel. Een groote moed om de dingen zonder gezanik precies zoo te nemen als ze komen.'' (32). Wat verder opvalt is de grenzenloze openheid van zijn rondkijken. Hij concentreert zich niet op één levensgebied en laat zich niet opsluiten in een vakgebied. Politiek, economie, godsdienst, cultuur, sociale verhoudingen en sociale gerechtigheid, landbouw en de effecten daarvan op het milieu, het komt allemaal op een of ander moment aan de orde. Vooral bij de schokkende confrontatie met de ellende in het Zuiden van Amerika valt deze openheid op. Achteraf zegt hij zelf: ,,Amerika is (...) een vrij overweldigende ervaring voor me. De sociale structuur zie ik als door een geweldig vergrootglas. Het gevolg is dat de menschelijke ellende, alle onnoemelijke tekorten in onze samenleving, de verwoestende hebzucht en haat als levende monsters voor me staan als nooit tevoren. Maar er is ook een groep drakenvechters die een, naar ik vrees, verloren strijd met groote moed uitvecht. Dit gade te slaan heeft een zeer groote indruk op me gemaakt. En ik wensch dit goed op me te laten inwerken.'' (57). Intussen zien we niet alleen deze student rondkijken in Amerika, we zien ook vooral zijn vader meekijken in de brieven aan zijn zoon. En als iets duidelijk wordt, is het dat zoon Max gevormd is door zijn vader. Van hem heeft hij zo leren kijken. De vader, de bekende denker en pedagoog Philip Abraham Kohnstamm (1875-1951), is duidelijk de ten slotte dominerende figuur. Hoewel het gaat over de reis van de zoon leest het boekje als een hommage aan de vader. Het is wellicht niet zonder reden vijftig jaar na diens overlijden verschenen. Zo'n hommage zou welverdiend zijn, al was het alleen maar om de verrassend sterke observaties die hij in zijn brieven geeft van de Europese geschiedenis vóór en rond 1939. Al in maart 1939 is het Kohnstamm volstrekt duidelijk dat er oorlog zal komen, onontkoombaar en ook moet komen omdat 'het drietal Berlijn-Rome-Tokio' anders niet te stoppen is. Tegelijk heeft hij uit Roosevelts optreden al de conclusie getrokken dat, menselijkerwijs gesproken, die oorlog niet kan aflopen met een 'capitulatie van de gehele wereld' voor de 'totalitaire waanzin' (63). De brieven zijn in ieder geval bewijs dat niet héél Nederland in die jaren bevangen was in lethargie en struisvogelpolitiek. Met de wijsheid van intensieve levenservaring corrigeert vader Philip indrukken van zijn zoon: het is niet logisch en te verdedigen dat Amerika Europa aan zichzelf moet overlaten: ,,Je vergeet daarbij, naar het me voorkomt, dat de ontreddering van Europa een groot deel de schuld is van Amerika! Namelijk zijn ingrijpen in den (1e) wereldoorlog en zijn volkomen failure om van de toen zo luid verkondigde leuzen van democratie en Volkenbond iets van een realiteit te maken.'' (26). Als Max onder de diepe indruk is van de ellende in het Zuiden: ,,welke vergelijkingsmaatstaf kon je aanleggen? Heb je ooit, even nauwkeurig als in 't Zuiden daar, in de achterbuurten van Amsterdam of bij onze plaggen-boeren de dingen opgenomen?'' (52). De diepe weerzin van Max tegen de Britse minister Chamberlain en diens compromis-opstelling tegenover Nazi-Duitsland wordt van een andere kant voorzien: uitstel is nodig, besef dat de anderen nog niet voor een oorlog klaar zijn, en niet alleen qua defensie: ,,De democratische landen zijn geestelijk nog niet gemobiliseerd.'' (52). Bekijk ook de andere kant. Kijk ook naar meer. Kijk nog eens. In zijn brieven laat Max zien dat hij zich zo een beeld van Amerika gevormd heeft. En waar dat op eigen kracht niet helemaal lukte, zien we Philip hem aanvullen en corrigeren. Door de vensters van de brievenselectie zie je het gebeuren. En het nodigt uit: doe dat ook eens.