Interview uit de Volkskrant van 17 november 2010

Pedagogisch pionieren naast Oorlog en Vrede

We kennen hem van Oorlog en Vrede en Anna Karenina. Maar Lev Tolstoj, honderd jaar geleden overleden, was ook een bevlogen pedagoog. Oud-hoogleraar ontwikkelingspsychologie Dolph Kohnstamm zette zijn onderwijsverslagen op internet.

Mirjam Schötteldreier

Tolstoj 100 jaar dood
Op 20 november is het honderdjaar geleden dat de Russische auteur van de wereldberoemde klassiekers Anna Karenina en Oorlog en Vrede, Lev Tolstoj (1828-1910), overleed. Een memorabel feit voor de internationale literatuur, maar de Leidse oud-hoogleraar ontwikkelingspsychologie Dolph Kohnstamm heeft de gelegenheid aangegrepen om een andere kant van Tolstoj onder de aandacht te brengen. De Russische literaire gigant was namelijk ook een vrijwel onbekend gebleven pedagogisch pionier, een man die als graaf en grootgrondbezitter, in een tijd dat het lijfeigenschap maar net was afgeschaft, een schooltje voor boerenkinderen op zijn landgoed Jásnaja Poljána (onder Moskou) begon. Een man ook die, tussen het schrijven van Anna Karenina door, een grootse nieuwe leergang voor het leren lezen schreef, en die meende dat zijn jaren als onderwijzer de gelukkigste waren geweest. De fascinatie van Kohnstamm voor Tolstoj wortelt in verschillende levenslijnen. Zo staat hij in een pedagogische familietraditie waarin de belangstelling voor de ontwikkeling van het 'volksonderwijs' groot is. Als psycholoog had hij contact met Russische vakgenoten, hij bezocht Moskou en Leningrad (nu Sint Petersburg) voor het eerst in 1966, en van jongsaf was hij verslingerd aan het werk van de Amerikaans-Russische schrijver Nabokov, die Tolstoj 'de grootste schrijver van Rusland' noemde. Daarmee was Kohnstamms interesse gewekt, die uitgroeide tot een gepassioneerde Nederlandse productie. Tolstoj was altijd een vrijheidsstrever, en in zijn latere leven ook een christen-anarchist en pacifist, die boerenkinderen wilde helpen te groeien naar een grotere zelfstandigheid. Geletterdheid was hierbij een eerste voorwaarde. Voor dat doel begon hij al als 19-jarige ex-student een schooltje aan huis. Maar eerst ging de zeer intelligente, levenslustige en nieuwsgierige jongeman nog het leger in, werd een soort oorlogscorrespondent en maakte daarna een eerste reis naar West-Europa. In 1859 opende hij zijn tweede schooltje. Tot grote teleurstelling van zijn leerlingen bestond dat slechts drie jaar. Toen trouwde hun meester en ging hij boeken schrijven. Tien jaar later, door Oorlog en Vrede een gevierd schrijver en vader van een stel kinderen, keerde hij terug naar zijn pedagogische interesse en begon voor de derde maal een schooltje aan huis, waar zijn vrouw en oudste kinderen bij moesten helpen. Waarom zouden aankomende onderwijzers en leraren van nu zich nog in de pedagoog Tolstoj verdiepen? Kohnstamm: 'Tolstoj heeft weliswaar geen samenhangend pedagogisch stelsel nagelaten, daarvoor was hij een te grillige en te drukbezet man. Niettemin heeft hij mooie en ook nu nog provocerende beschouwingen geschreven over bijvoorbeeld het aanleren van aardrijkskunde en geschiedenis en over de problemen bij de culturele vorming van volkskinderen. Deze geschriften getuigen van een intense belangstelling voor en psychologisch inzicht in het kind. Ik weet wel zeker dat de meeste jonge mensen een boek als Anna Karenina niet meer te pruimen vinden, want veel te dik en langdradig voor het hedendaagse tempo. Maar de korte verslagen over het onderwijs dat Tolstoj gaf zal een hedendaagse pabo-student nog wel kunnen verdragen. Daarnaast is het voor hem of haar interessant om te zien hoe Tolstoj worstelde met lesvragen. Soms was hij wanhopig over hoe hij iets moest aanpakken en wist hij het ook niet meer. Dat zelf nadenken over hoe je voor de klas staat, wat je met een kind wil en hoe het zou kunnen lukken, is van groot belang om een goede leraar te worden. Tegelijk zie je aan Tolstoj hoe onderscheidend de persoonlijkheid van een onderwijzer is. De kinderen waren niet bij hem weg te slaan.' Waarom is hier zo weinig bekend over Tolstoj de pedagoog? We kennen hem niet uit het rijtje bekende onderwijsvernieuwers. 'Dat is moeilijk na te gaan. In Laren leefde begin 20ste eeuw een groep zogenaamde Tolstojanen, maar dat waren vooral aanhangers van zijn pacifistische, vegetarische en geheelonthoudersideeën. Of zij van zijn onderwijsinzichten afwisten, is niet bekend. Ook de Nederlandse hoogleraren pedagogiek wisten er niet van, hadden hoogstens de klok horen luiden. Pas in 1976, in de nadagen van de 'anti-autoritaire' opvoeding, is er een Nederlands boekje verschenen over de Jasnaja Poljana-school, maar daarmee vond Tolstoj geen erkenning als pionierende onderwijshervormer. Behalve het ontbreken van een totaalvisie kan ook meespelen dat Tolstoj nu eenmaal de Grote Schrijver was. En dat gedoe om kinderen te leren lezen, ach, dat had toch een stuk minder status.' Dat zit u dwars? 'Ja, het is me in mijn leven opgevallen dat schrijvers dikwijls met dédain terugkijken op hun schooltijd of op hun tijd als leraar. Op school en onderwijs moeten schrijvers kennelijk afgegeven. Tot een prachtige film als Être et Avoir verschijnt, over een Franse dorpsonderwijzer die met veel liefde zijn leerlingen lesgeeft, dan wordt voor even weer de schoonheid van opvoeding en onderwijs gezien. De minachting jegens het onderwijs is zo onterecht, en een goede leraar juist zo belangrijk! Het is jammer dat we met het onderwijs nu zo vreselijk op de verkeerde weg zitten, met die abstracte, nietszeggende gemiddelde cijfers van de Cito-toets en het vergelijken van scholen op die buitenkant. Tolstoj zou er niets van moeten hebben. Hij droeg als jongeling een medaillon met de beeltenis van Jean Jacques Rousseau. Hij geloofde in een 'naturalistische' opvoeding en wilde dat ieder kind en iedere volwassene zich in vrijheid kon ontwikkelen. Toen hij op zijn tweede reis naar West-Europa , in 1861, het Europese onderwijs zag met z'n grote klassen, het middeleeuwse uit hoofd leren van feiten, en het slaan met een liniaal op de vingers, had hij er meteen zijn bekomst van. Hij is nooit meer teruggeweest.' U hebt een jaar keihard gewerkt aan dit Tolstoj-project. Waarom? 'Je vraagt een bij of mier toch ook niet waarom ze zich zo druk maken? Ik vind werken, dingen uitzoeken en dan publiceren, nu eenmaal leuk. Ik zou niet zonder kunnen. En misschien zit het volksonderwijs wel in mijn genen. Denk aan mijn grootvader, Philip Kohnstamm. Of aan projecten uit mijn verleden. De proefcrèche bijvoorbeeld, dat was vijf jaar werk, of het Cultureel Woordenboek, nu ook online, twintig jaar werk. Daarmee vergeleken is één jaar werk aan Tolstoj als jonge onderwijzer toch nog maar een kleinigheid! Wat hoopt u? 'Met hulp van mijn vrouw (Rita Kohnstamm, psycholoog en journaliste, red.) heb ik een deel van Tolstojs onderwijsverslagen bewerkt en op onze website gezet. Ik heb dat zogenaamde 'e-cahiers' genoemd, waardoor iedereen makkelijk en gratis kennis kan nemen van Tolstojs inzichten. Ik hoop dat aankomende leraren dit gaan lezen, want het is deels ook prachtige literatuur, en dat het ze helpt en stimuleert in het nadenken over het hoe en waarom van hun beroep. En verder is het mijn droom dat een Nederlandse regisseur het wondermooie filmscript ziet zitten in Tolstojs eigen verslagen, en in dat van zijn oud-leerling Vasili Morozov.

Dagboek
Hoe bijzonder, grappig, ondernemend en liefdevol de grote Tolstoj was als onderwijzer, is te lezen in het in 1917 verschenen dagboek van Vasili Morozov, een boerenknul die van hem les kreeg. Morozov benadrukte dat op school nooit werd gestraft voor 'grappen, ongehoorzaamheid of luiheid': 'Over de volle drie jaren heerste bij ons een voorbeeldige orde. Gebeurde het wel eens dat een leerling zich koppig betoonde of dat hij uit verlegenheid of eigenzinnigheid geen antwoord wilde geven, dan paste Lev Nikolajevitsj een bijzonder middel toe dat zelden faalde: hij liet de leerling een beetje huppelen.' Het dagboek is een levendig verslag van een onderwijsmethode die halverwege de 19de eeuw nog nergens in Europa werd gebezigd, want waarin kinderen zich vrij mochten ontwikkelen, zonder dwang of slaag, en aangedreven werden door enerzijds hun eigen nieuwsgierigheid en anderzijds hun energieke, slimme en avontuurlijke 'meester'. Leren bleek een feest te kunnen zijn voor kinderen van ongeletterde boerenouders, lang voordat onderwijshervormers als Maria Montessori en Jan Ligthart leefden. Kohnstamm herontdekte dit Russische dagboek, geschreven toen Morozov begin zestig was. Het was ooit in het Duits vertaald geweest en Kohnstamm vertaalde het vandaaruit in het Nederlands en liet zijn werk door bevriende slavisten controleren. Moeiteloos overbrugt het dagboek de ruim 150 jaar die het alweer geleden is, doordat het enthousiasme van les geven en krijgen van de pagina's spettert.

Grammatica
Dat Tolstoj behalve een groot schrijver ook een groot psycholoog was, blijkt uit dit citaat waarin hij zich uitspreekt over nut en noodzaak van het aanleren van grammatica: 'Geen volwassene of kind wil een in hem of haar levend woord uitleveren aan het mechanisch ontleden en vervormen. Zo'n levend woord heeft een drang tot zelfbehoud. En als dit woord een gedaanteverandering moet ondergaan, dan zal het ernaar streven dat op eigen houtje te doen en overeenkomstig zijn levensvoorwaarden. Maar zodra je dit woord wilt vangen, vastklemmen in een bankschroef, bijschaven en het de versierselen wilt opplakken die je noodzakelijk acht, dan ballen de wezenlijke gedachte en betekenis die met dit woord zijn verbonden zijn zich samen en verbergen zich, zodat in je handen slechts een leeg omhulsel overblijft. Daar mag je dan nog zo knap mee omgaan, in je lessen van hoe dat woord te gebruiken bereik je er bij de leerlingen helemaal niets mee.'